Tür­ki­ye­’de fi­kir hür­ri­ye­ti, ifa­de ve ba­sın hür­ri­ye­ti ko­nu­sun­da sı­kın­tı­lar ol­du­ğu, bas­kı­la­rın art­tı­ğı söy­le­nip du­ru­yor... İnan­dı­rı­cı bel­ge­ler, bil­gi­ler var­sa, biz de “e­ve­t” di­ye­lim. Me­se­la, Tür­ki­ye öy­le bir ül­ke ki, Ağ­rı olay­la­rı sı­ra­sın­da te­rör ör­gü­tü­nün İs­tan­bu­l’­da ba­sı­lan ga­ze­te­sin­de or­du­muz için “sö­mür­ge­ci Türk or­du­su­” de­ni­le­bi­li­yor... Pa­pa “soy­kı­rı­m” de­di di­ye aya­ğa kal­kı­yo­ruz ama İs­tan­bu­l’­da “Er­me­ni soy­kı­rı­mı­nı an­ma gü­nü­” dü­zen­le­ne­bi­li­yor.

Bun­lar “hür­ri­ye­t” mi? 

Bun­lar nor­mal şart­lar­da hür­ri­ye­ti aşan du­rum­lar! Bun­lar dü­pe­düz sal­dır­gan­lık! Tür­ki­ye­’de hat­ta “sal­dır­gan­lık hür­ri­ye­ti­” var!

Siz Er­me­nis­ta­n’­da, “1. Dün­ya Sa­va­şı sı­ra­sın­da Er­me­ni ko­mi­ta­cı­la­rı ta­ra­fın­dan kat­le­di­len Müs­lü­man­lar ve­ya Türk­le­r”­le il­gi­li bir top­lan­tı ya­pa­bi­lir mi­si­niz? Bu­nun sö­zü­nü et­me­niz bi­le müm­kün de­ğil! Av­ru­pa­’nın ba­zı ül­ke­le­ri “Er­me­ni soy­kı­rı­mı yo­k” de­me hür­ri­ye­ti­ni bi­le or­ta­dan kal­dır­dı!

Soy­kı­rı­mı doğ­ru­la­ya­cak de­lil var mı pe­ki? 

Ol­sa idi, Mon­dros Mü­ta­re­ke­si­’n­den son­ra İs­tan­bul dâ­hil Tür­ki­ye­’nin bir­çok böl­ge­si­ni iş­gal eden İti­laf Dev­let­le­ri yet­ki­li­le­ri bu­nu or­ta­ya dö­ker­di. Mah­ke­me­ler kur­dur­du­lar, yar­gı­la­ma­lar yap­tır­dı­lar, ce­za­lar ver­dir­di­ler, as­tı­lar kes­ti­ler, fa­kat “kat­li­am” ya­ni soy­kı­rım de­li­li bu­la­ma­dı­lar. 

Ame­ri­ka­lı sa­vaş ta­rih­çi­si Ed­ward J. Erick­son Türk­çe’­ye “Os­man­lı­lar ve Er­me­ni­le­r” adıy­la çev­ri­len ki­ta­bın­da ko­nu­yu eni­ne bo­yu­na in­ce­li­yor. De­rin Ta­ri­h’­in Ni­san sa­yı­sın­da yer alan özet ger­çek­ten ik­na edi­ci. Teh­cir/zo­run­lu göç­le il­gi­li tez­le­ri ele alı­nı­yor. “Ne­den ya­pıl­mış ola­bi­lir?” so­ru­su­nun ce­va­bı ara­nı­yor. 

İlk ak­la ge­len ih­ti­mal Ana­do­lu­’nun et­nik ba­kım­dan tek tür­leş­ti­ril­me­si. Ya­ni Er­me­ni­le­ri ya­şa­dık­la­rı yer­ler­den sü­re­rek bu­ra­la­rı Türk­ler­le, Müs­lü­man­lar­la is­kân et­me­k… Ya­zar, “di­ye­lim ki doğ­ru, öy­ley­se teh­cir 1915 kı­şın­da ne­den dur­du­rul­du?” so­ru­su­nu so­ru­yor. Ay­rı­ca bi­li­yo­ruz ki, böl­ge­nin is­kâ­nı için hiç bir şey ya­pıl­ma­mış­tır. İkin­ci tez, im­ha kas­tı. Er­me­ni­le­ri kül­li­yen im­ha et­mek­le il­gi­li hiç bir sa­hih ka­nıt ol­ma­dı­ğı­nı ya­zar or­ta­ya ko­yu­yor. Do­ğu­da Müs­lü­man­la­rı kat­le­den ko­mi­ta­cı­la­ra mi­sil­le­me için teh­ci­re baş­vu­rul­ma­sı­nın da ge­rek­çe ola­ma­ya­ca­ğı­nı söy­lü­yor. Dev­let em­ni­ye­ti­ni sağ­la­mak dü­şün­ce­si­nin ve Er­me­ni ayak­lan­ma­sı­nın teh­ci­re ge­rek­çe ola­bi­le­ce­ği­ni fa­kat bu­nun da ye­te­rin­ce inan­dı­rı­cı ol­ma­dı­ğı­nı be­lirt­tik­ten son­ra, asıl se­be­bin “Os­man­lı si­ya­se­tin­de is­ya­na kar­şı koy­ma ko­nu­sun­da ra­di­kal­leş­me­” ola­bi­le­ce­ği­ni be­lir­ti­yor. 

Teh­cir­le­rin, hız­la yük­se­len ve kas­ten ta­sar­lan­mış böl­ge­sel is­ya­na kar­şı koy­ma ha­re­kât­la­rı­nın bir so­nu­cu ol­du­ğu­nu, bu­na kar­şı­lık Do­nald Blox­ha­m’­ın Er­me­ni­le­rin top­lu im­ha­sı­na da­ir ev­vel­ce plan­lan­mış her han­gi bir ka­rar ol­ma­dı­ğı gö­rü­şü­ne ka­tıl­dı­ğı­nı ifa­de edi­yor.

İt­ti­hat­çı­la­rın üç bü­yü­ğün­den Ce­mal Pa­şa­’nın yer­le­rin­den edil­miş Er­me­ni­le­rin ha­yat­la­rı­nı ve mük­le­ri­ni ko­ru­mak için her yo­lu de­ne­me­si­nin, teh­cir es­na­sın­da ve aka­bin­de ön­ce­den ta­sar­lan­mış, dev­let des­tek­li bir im­ha kav­ra­mı­nın kül­li­yen meş­kuk ha­le ge­tir­di­ği­ni be­lir­ti­yor. 

Ya­zar, “Er­me­ni teh­cir­le­ri hu­su­sun­da sa­hip ol­du­ğum so­nuç­la­ra na­sıl ulaş­tı­ğım hak­kın­da da bir izah ge­tir­me­li­yim. Ve il­kin 20 yıl bo­yun­ca ka­fa­mı ka­rış­tı­ran ra­hat­sız edi­ci so­ru­la­rı oku­run da dik­ka­te al­ma­sı­nı is­ti­yo­rum. Bu so­ru­lar: Ni­çin su­çun iş­len­di­ği­ni gös­te­ren su gö­tür­mez bir de­lil yok? Bu­gün hiç­bir yer­de, ne Er­me­ni­le­ri im­ha et­mek için ne de on­la­rı ide­olo­jik ve­ya si­ya­si se­bep­ler­den do­la­yı teh­cir et­mek için bir emir bu­lun­du­ğu­nu gös­te­ren hiç­bir sa­hi­ci de­lil mev­cut de­ğil. Kı­sa­ca­sı bu hu­sus­la­rı açık­la­yan res­mi bel­gi yok­tur ve ‘ne­de­n’ di­ye sor­ma­lı­yız.”

Ya­zar Os­man­lı ar­şi­vi açık tu­tu­lur­ken Er­me­nis­tan ar­şi­vi­nin ne­den ka­pa­lı ol­du­ğu­nu da so­ru­yor...

100 yıl son­ra ha­ki­kat ara­yan Er­me­ni­ler var mı? On­la­ra bi­zim ar­şi­vi­miz açık, bu­yur­sun­lar. Ama bir ce­sa­ret gös­te­rip ken­di ar­şiv­le­ri­nin açıl­ma­sı için bir “Dur-De­” ini­si­ya­ti­fi baş­lat­sın­lar...

Pe­ki, Er­me­ni­le­rin ha­yat­la­rı­nı ve mülk­le­ri­ni ko­ru­mak için her yo­lu de­ne­yen Ce­mal Pa­şa­’nın akı­be­ti ne ol­du? 

Mü­ta­re­ke ön­ce­si yurt­dı­şı­na çık­mış olan Ce­mal Pa­şa Tif­li­s’­te, Tür­ki­ye'ye dön­me­ye ha­zır­la­nır­ken Ka­ra­kin La­la­yan ve Ser­go Var­tan­yan ad­lı iki Er­me­ni ko­mi­ta­cı ta­ra­fın­dan 21 Tem­muz 1922'de kat­le­dil­di!

Böy­le­ce mü­kâ­fa­tı­nı al­dı!