Or­ta­do­ğu ke­li­me­si za­ten Türk­çe’­dir, da­ha Türk­çe­si ne ola­bi­lir ki?” de­ni­le­bi­lir. Or­ta­do­ğu ke­li­me­si­ni biz icat et­me­dik, İn­gi­liz­ce “midd­le eas­t”­ın kar­şı­lı­ğı ola­rak di­li­mi­ze gir­di, ya­ni pa­tent hak­kı İn­gi­liz­le­rin...

Bu­nu tar­tış­ma­dan ön­ce, me­se­la 19. yüz­yıl­da dün­ya­nın böy­le bir kav­ram­dan ha­ber­dar ol­ma­dı­ğı­nı söy­le­ye­bi­li­riz. Çün­kü Or­ta­do­ğu, 20. yüz­yıl­da or­ta­ya çı­kan, da­ha açı­ğı, si­ya­se­ten icat edi­len, bir kav­ra­mı­dır. Gü­ya coğ­ra­fî bir böl­ge, fa­kat ta­rif­ler coğ­ra­fî de­ğil. “Or­ta­do­ğu­” de­nil­di­ğin­de bir ye­re, mer­ke­ze nis­bet­le bu kav­ram kul­la­nı­lı­yor de­mek­tir. Do­ğu­nun uza­ğı var, or­ta uza­ğı var ve ya­kı­nı var... 

Ta­bi­î Avu­pa­’ya ve bil­has­sa İn­gil­te­re­’ye gö­re... Bu­gün Or­ta­do­ğu de­ni­len böl­ge­nin ob­jek­tif ta­nım­la­ma­sı “Ba­tı As­ya­” ola­bi­lir. Ya Ya­kın­do­ğu? İki coğ­ra­fî kav­ra­mın esa­sen si­ya­sî ad­lan­dır­ma­lar ol­du­ğu, yol aç­tık­la­rı ka­rı­şık­lık­tan çı­ka­rı­la­bi­lir.  

Eli­miz­de­ki söz­lük­ler, an­sik­lo­pe­di­ler Or­ta­do­ğu­’yu ve Ya­kın­do­ğu­’yu na­sıl ta­rif ede­cek­le­ri­ni bi­le­mi­yor­lar. Ta­rif­ler za­man­la es­ki­yor, fırk­lı­la­şı­yor, de­ğiş­me­yen coğ­raf­ya­nın de­ği­şen ta­rif­le­ri ne­ye alâ­met ola­bi­lir? 

Or­ta­do­ğu, 1945’te ilk bas­kı­sı ya­pı­lan TDK’­nın Türk­çe Söz­lü­k’­ün­de yer al­maz. Ama Ya­kın­do­ğu var­dır. Ta­ri­fi de ga­yet sa­rih­tir: “Es­ki Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu­’nun kap­la­dı­ğı yer.” 

“Lo­zan Ant­laş­ma­sı­”n­dan 22 yıl son­ra kay­da ge­çi­ri­len bu ta­ri­fin, ad ko­ya­nın me­ra­mı­nı, mak­sa­dı­nı bi­le­rek ya­pıl­dı­ğın­dan şüp­he edil­me­me­li­dir. Bi­zim “Lo­zan Kon­fe­ran­sı­” ola­rak bil­di­ği­miz top­lan­tı­nın ger­çek is­mi Con­fe­ren­ce on Ne­ar Eas­tern Af­fa­irs “Ya­kın Şark İş­le­ri Kon­fe­ran­sı­”dır. Türk He­ye­ti­’nin bu is­mi de­ğiş­tir­me te­şeb­büs­le­ri akim kal­mış­tır.

İn­gi­liz­ler bu kon­fe­rans­la, asır­lık emel­le­ri­ne ulaş­tı­lar: Os­man­lı Dev­le­ti­’ni or­ta­dan kal­dır­dı­lar; Ya­kın­do­ğu­’ya sa­hip ol­du­lar! Os­man­lı­nın coğ­ra­fî ala­nı için­de­ki bü­tün hu­ku­ku­nu ip­tal et­ti­ler ve ken­di hu­kuk­la­rı­nı te­sis et­ti­ler, “Ya­kın Şar­k” de­dik­le­ri böl­ge iş­te Os­man­lı sı­nır­la­rı­nın kap­sa­dı­ğı böl­ge idi. Ni­te­kim 3 Ekim 1923'de İn­gi­liz İm­pa­ra­tor­luk Kon­gre­si­’n­de İn­gi­liz Baş­ve­ki­li Stan­ley Bald­win şun­la­rı söy­le­mek­te­dir: "Bu ant­laş­ma, İn­gi­liz­le­rin esas­lı men­fa­at­le­ri­ni ko­ru­mak­la kal­ma­yıp ay­nı za­man­da Ya­kın­şar­k’­da ek­se­ri­yet­le bo­zu­lan çok sa­yı­da ırk ve din men­fa­at­le­ri­nin uz­laş­ma­sı­na kay­nak ola­cak, de­vam­lı bir sü­kû­net te­mi­ni­ne ve ik­di­sa­dî va­zi­ye­tin ıs­la­hı­na yar­dım ede­cek­tir. İn­gi­liz iti­ba­rı­nı ko­ru­mak için ta­kip edi­le­cek tek yol bu­dur."

Türk­çe Söz­lü­ğün 2. bas­kı­sı 1955’te ya­pı­lır. Bu bas­kı­da Ya­kın­do­ğu ke­li­me­si­ne rast­lan­maz! 1957’de­ki 3. bas­kı­da da... 

1983’te ya­pı­lan 7. bas­kı­da Or­ta­do­ğu şöy­le ta­rif edi­lir: “Tür­ki­ye, Su­ri­ye, Mı­sır, İs­ra­il, Lüb­nan, Ara­bis­tan, Irak ve İra­n’­ı içi­ne alan ül­ke­le­re ve­ri­len ad.” Bu bas­kı­da Söz­lü­k’­e Ya­kın­do­ğu kav­ra­mı da av­det et­miş­tir: “Ak­de­ni­zin do­ğu kı­yı­sın­da­ki ül­ke­ler­le (Su­ri­ye, Mı­sır, Lüb­nan, İs­ra­il), Ür­dü­n’­ün oluş­tur­du­ğu bü­tü­ne ve­ri­len ad.” Bu ta­nım­la­ma, Söz­lü­ğün ye­ni ha­zır­la­yı­cı­la­rı­nın ya­kın geç­miş bil­gi­sin­den bî­beh­re ol­du­ğu­nu, da­ha doğ­ru­su ta­rih şuu­run­dan yok­sun bu­lun­du­ğu­nu gös­te­rir!

1998’de ya­pı­lan 9. bas­kı­da Or­ta­do­ğu­’nun ya­zı­lı­şı ile bir­lik­te ta­ri­fin­de de de­ği­şik­lik ya­pıl­mış­tır: “Tür­ki­ye, Ku­zey Kıb­rıs Türk Cum­hu­ri­ye­ti, Su­ri­ye, Mı­sır, İs­ra­il, Lüb­nan, Fi­lis­tin, S.Ara­bis­tan, Irak ve İra­n’­ı içi­ne alan ül­ke­le­re ve­ri­len ad.”

Bu ta­rif­de, Kıb­rı­s’­ın de­ğil de Ku­zey Kıb­rıs Türk Cum­hu­ri­ye­ti­’nin zik­re­dil­me­si, kav­ra­mın coğ­ra­fî ola­rak de­ğil, si­ya­sî ola­rak al­gı­lan­dı­ğı­nı or­ta­ya koy­mak­ta­dır. TDK söz­lü­ğün­de Or­ta­do­ğu­’nun son ta­ri­fi bu de­ğil­dir. 

İş­te 2011’de ya­pı­lan 11. bas­kı­da­ki ta­rif: “Gü­ney­ba­tı As­ya­’da ta­rih­sel ve kül­tü­rel ya­kın­lı­ğı olan ül­ke­le­rin oluş­tur­du­ğu coğ­ra­fî böl­ge, Or­ta Şark.” Şim­di söy­le­yin ba­ka­lım: Bu ta­ri­fe “İs­ra­il” gi­rer mi? 

Bir şe­yin adı­nı ko­yan, onun üze­rin­de ta­sar­ruf edi­yor/et­mek is­ti­yor de­mek­tir. İn­gi­liz çı­kar­la­rı­nın ta­yin edi­ci ro­lü hak­kın­da çok açık bir ör­nek Or­ta­do­ğu kav­ra­mı­nın İn­gi­liz­le­rin 2. Dün­ya Sa­va­şı sı­ra­sın­da Mı­sı­r’­da­ki as­ke­rî bir­lik­le­ri­nin “Or­ta­do­ğu Ko­mu­tan­lı­ğı­” ola­rak ad­lan­dı­rıl­ma­sı üze­ri­ne yay­gın­laş­tı­rıl­ma­sı­dır.

7-9 Ma­yı­s’­ta Bur­sa­’da ya­pı­lan Ede­bi­yat Gün­le­ri­’n­de yap­tı­ğım ko­nuş­ma­nın baş­lan­gı­cı­nın bir kıs­mı­nı Mı­sı­r’­da şu sı­ra­lar olup bi­ten­ler, se­çil­miş cum­hur­baş­ka­nı­nın ida­ma mah­kûm edil­me­si, bu­nun Ba­tı dün­ya­sın­da cid­di hiç­bir tep­ki­ye yol aç­ma­ma­sı sa­de­din­de si­ze sun­mak is­te­dim. Fa­ail­den fi­ili­ni kı­na­ma­sı­nı is­te­mek, ne boş ça­ba!

Ad ko­yan yö­ne­ti­yor, ge­rek­ti­ğin­de ma­hal­len te­tik­çi­si­ni de bu­lu­yor. Ge­ne­ral Si­si Mı­sı­r’­da bir te­tik­çi­den baş­ka ne­dir ki?